Literackie ABC

Kto mówi w utworze?

W liryce (w wierszu), np. w trenie, hymnie, pieśni
Podmiot liryczny.
Ktoś, kto mówi w wierszu o swoich uczuciach, przeżyciach, przemyśleniach.
- Ujawnia się bezpośrednio w liryce bezpośredniej (czasownik w 1 osobie liczby pojedynczej, lub mnogiej i zaimki typu: mnie, mój, nasz).
- Często w ogóle się nie ujawnia- (w liryce pośredniej). Ale to nie znaczy, że go nie ma. Przecież zawsze ktoś mówi w wierszu!
- Podmiot zbiorowy- czasowniki w 1 osobie liczby mnogiej (np. śpimy, nie widzimy).
- Czasami można go utożsamiać z autorem.
W epice (w prozie), np. w powieści, noweli, baśni, opowiadaniu
Narrator.
Ktoś, kto opowiada, relacjonuje, ocenia. Sam autor lub ktoś wymyślony.
- Uczestniczy w wydarzeniach (jest jednym z bohaterów)- narrator w 1 osobie.
- Narrator w 3 osobie- obserwator, sam nie uczestniczy w wydarzeniach, tylko je relacjonuje.
Uwaga! Narrator występuje nie tylko w utworach pisanych proza, ale także w tekstach pisanych wierszem, które mają fabułę (akcję, gdzie coś się dzieje), np. w eposach, balladach.
W dramacie., np. w komedii, tragedii
- Tu nikt nie opowiada i nie ocenia faktów czy bohaterów. Nie ma żadnego odpowiednika narratora.
- Postacie są równorzędne. Nikt nie panuje bezwzględnie nad utworem literackim, jak narrator czy podmiot liryczny.
- Nikt bohaterów nie zapowiada, nie wprowadza na scenę.
  Postacie mówią same za siebie w:
- Dialogach (rozmowa kilku postaci);
- Monologach (tekst wygłasza jeden bohater).
Didaskalia, czyli tekst poboczny; dodatkowe informacje dla czytelników i osób wystawiających dramat na scenie (np. reżysera, scenografów, aktorów). To, o czym informuje w liryce i epice osoba mówiąca, zawiera się w dramacie w didaskaliach (m.in. wiadomości o strojach, rekwizytach, gestach, sposobie mówienia aktorów).

Środki stylistyczne dzieła literackiego

Semantyczne

Epitet- wyraz określający rzeczownik:
- stały np. wyrażenia mitologiczne: gromowładny Zeus;
- metaforyczny np. łagodne oko błękitu („W Weronie” C.K. Norwid);
- oksymoron- złożony z wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach np. mróz gorejący.
Porównanie- konstrukcja połączona spójnikiem „jak”, „niczym” itp., ujmująca cechy wspólne dla danych zjawisk, osób:
- poetyckie np. Tu leży staroświecka jak przecinek/autorka paru wierszy. („Nagrobek” W. Szymborska)- homeryckie- człon porównujący ma postać samodzielnego epizodu np. Pościg trwał bez wyniku, jak w sennej bywa zmorze,/ gdzie ścigający nie zdoła ofiary swej dopaść,/ a ona ujść nie może tamtemu: tak samo Achilles i Hektor. („Iliada” Homer);
- potoczne np. uparty jak osioł.
Peryfraza (omówienie)- zastąpienie wyrazu szeregiem innych, będących jego znaczeniowym ekwiwalentem np. srogi ciemności hetman- szatan („O wojnie naszej (…)” M. Sęp Szarzyński).
Hiperbola- wyolbrzymienie formy, znaczenia np. Usta czeluści („Niestatek” J.A. Morsztyn)
Metafora (przenośnia)- wyrażenie, w którym następuje zmiana znaczenia słów:
- potoczna- znaczenie przenośnie jest skonwencjonalizowane np. czas to pieniądz, rachunek sumienia;
- poetycka- odkrywcza, zaskakująca np. Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń. („Notre- Dame” J. Przyboś)
Metonimia (zamienna)- zastąpienie nazwy przedmiotu, zjawiska inną, pozostającą z nią w jakiejś zależności:
- część zamiast całości (synekdocha) np. Przez Nil cichy prędkimi przeprawiony wiosły („Piramidy” J. Słowacki);
- całość zamiast części np. jedliśmy srebrem (srebrnymi sztućcami).
Animizacja (ożywienie)- przypisywanie przedmiotom martwym właściwości istot żywych np. pomp złowieszcze jęki („Burza” A. Mickiewicz).
Personifikacja (uosobienie)- przypisywanie rzeczom martwym, zjawiskom przyrody cech ludzkich np. Brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym grabem. („Pan Tadeusz” A. Mickiewicz)
Gradacja- stopniowanie np. Biały kwiat liliowy za świeża zerwany,/ Ale bielsza mej panny płęć twarzy i szyje. („O swej pannie” J. A. Morsztyn)
Alegoria- postać, motyw, który poza znaczeniem dosłownym posiada sens przenośny, odwołujący się do utartych wyobrażeń np. „Jagnię i Wilcy” I. Krasickiego- jagnię= niewinność, wilki= siła, bezprawie.
Symbol- postać, motyw, który wyraża treści ukryte, niejednoznaczne, dające możliwość wielorakiej interpretacji np. Chochoł z „Wesela”.

Fonetyczne

Akcent- w wierszach sylabotonicznych porządek sylab akcentowanych i nieakcentowanych jest stały i tworzy tzw. stopy.
Intonacja- zmiany wysokości tonu mowy:
- Kadencja- opadająca np. Idziemy do kina.
- Antykadencja- wznosząca np. Idziemy do kina?
Instrumentacja głoskowa- powtarzanie pewnych głosek w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku:
- onomatopeja- dźwiękonaśladownictwo np. ćwir, świrk („Ptasie radio” J. Tuwim)
- aliteracja- rozpoczynanie kolejnych wyrazów od tych samych głosek np. Smugi jasne, smugi srebrne, smugi szare. („Deszcz” J. Iwaszkiewicz)
Rym- powtarzanie jednakowych lub podobnych układów głosek w zakończeniu wyrazów:
- żeńskie- półtorazgłoskowe np. o/czy// to/czy;
- męskie- jednosylabowe np. sąd//błąd
- aabb- parzyste;
- abab- przeplatane (krzyżowe);
- abba- okalające.

Słowotwórcze

Neologizm – nowopowstały wyraz np. Któż wynajdzie analfabet, by się porozumieć z analfabetami? S. Lec
Zdrobnienie – wyraz pochodny, dodatnio nacechowany emocjonalnie np. Gdybym ja była słoneczkiem na niebie.
Zgrubienie – wyraz pochodny o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym np. ciotka
Złożenie dwu wyrazów w całość znaczeniową np. złotowłosa.
Kontaminacja – utworzenie nowego słowa, wyrażenia przez skrzyżowanie słów kojarzących się brzmieniowo, znaczeniowo, frazeologicznie np. niedorzecznik prasowy (niedorzeczność + rzecznik prasowy).

Składniowe:

Inwersja – zmiana szyku wyrazów.
Elipsa – pominięcie w zdaniu jakiegoś elementu składniowego, ale zachowanie sensu np. Ciężar wiosny {jest} jak stugłów nad samotną głową! („Wiosna” J. Przyboś)
Eksklamacja – zdanie wykrzyknikowe, wyrażające emocjonalne zaangażowanie np. O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa! („Wysokie drzewa” L. Staff)
Pytanie retoryczne – pozorne, nie wymagające odpowiedzi, podkreślające jakąś oczywistość np. Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary? („Pieśń XXV” J. Kochanowski)
Antyteza – zestawienie zwrotów opozycyjnych znaczeniowo np. Bóg się rodzi, moc truchleje. („Pieśń o narodzeniu Pańskim” F. Karpiński)
Anafora – powtarzanie tego samego wyrazu, zwrotu na początku wersów np. Złote jabłka na jabłoni./ Złote liście pod jabłkami. („Złoty kubek” T. Lenartowicz)
Epifora – powtarzanie tych samych słów, wyrażeń na końcu wersu np. Po lewicowej stronie ulicy/ po ultra lewicowej stronie ulicy/ po lewackiej stronie ulicy. („Świat jeszcze istnieje” R. Krynicki)
Paralelizm składniowy – symetria w układzie, równoległość pod względem formalnym i znaczeniowym.

Literackie gry i zabawy czasem

Retardacja – opóźnianie tempa akcji, najczęściej przez wprowadzanie opisów (opis tarczy w „Iliadzie” Homera; opisy natury w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza); opóźnianie rozstrzygnięć, rozwiązań sytuacji (np. dla stopniowania napięcia).
Retrospekcja – przywoływanie wydarzeń wcześniejszych niż akcja fabuły (np. czasy wiosny Ludów w „Pamiętniku starego subiekta”).
Inwersja czasowa – nierespektowanie chronologii wydarzeń (np. „Konrad Wallenrod”, „Giaur”, „W poszukiwaniu straconego czasu”, „Granica”).
Anachronizm – nieścisłość historyczna (np. laska marszałka sejmu, tytuł starosty w „Odprawie posłów greckich”; wykorzystywany w groteskowych ujęciach- „Tango”).
Antycypacja – odmiana inwersji (uprzedzanie wydarzeń np. w „Początku” A. Szczypiorskiego narracja wyprzedza akcję).
Symultanizm – jednoczesność dziania się (moraliter średniowieczny, dramat romantyczny np. scena I i VIII w „Dziadach cz. III” mogą rozgrywać się jednocześnie).