Skocz do treści

II Liceum Ogólnokształcące

im. Stanisława Wyspiańskiego w Legnicy

ul. Zielona 17
59-220 Legnica

tel. (76) 862-52-88
tel./fax. (76) 862-27-71

Literackie ABC

Literackie ABC

Kto mówi w utworze?

  1. W liryce (w wierszu), np. w trenie, hymnie, pieśni

    Podmiot liryczny.
    Ktoś, kto mówi w wierszu o swoich uczuciach, przeżyciach, przemyśleniach.

    • Ujawnia się bezpośrednio w liryce bezpośredniej (czasownik w 1 osobie liczby pojedynczej, lub mnogiej i zaimki typu: mnie, mój, nasz).
    • Często w ogóle się nie ujawnia- (w liryce pośredniej). Ale to nie znaczy, że go nie ma. Przecież zawsze ktoś mówi w wierszu!
    • Podmiot zbiorowy- czasowniki w 1 osobie liczby mnogiej (np. śpimy, nie widzimy).
    • Czasami można go utożsamiać z autorem.
  2. W epice (w prozie), np. w powieści, noweli, baśni, opowiadaniu

    Narrator.
    Ktoś, kto opowiada, relacjonuje, ocenia. Sam autor lub ktoś wymyślony.

    • Uczestniczy w wydarzeniach (jest jednym z bohaterów)- narrator w 1 osobie.
    • Narrator w 3 osobie- obserwator, sam nie uczestniczy w wydarzeniach, tylko je relacjonuje.

    Uwaga! Narrator występuje nie tylko w utworach pisanych proza, ale także w tekstach pisanych wierszem, które mają fabułę (akcję, gdzie coś się dzieje), np. w eposach, balladach.

  3. W dramacie., np. w komedii, tragedii
    • Tu nikt nie opowiada i nie ocenia faktów czy bohaterów. Nie ma żadnego odpowiednika narratora.
    • Postacie są równorzędne. Nikt nie panuje bezwzględnie nad utworem literackim, jak narrator czy podmiot liryczny.
    • Nikt bohaterów nie zapowiada, nie wprowadza na scenę.

      Postacie mówią same za siebie w:

    • Dialogach (rozmowa kilku postaci);
    • Monologach (tekst wygłasza jeden bohater).

    Didaskalia, czyli tekst poboczny; dodatkowe informacje dla czytelników i osób wystawiających dramat na scenie (np. reżysera, scenografów, aktorów). To, o czym informuje w liryce i epice osoba mówiąca, zawiera się w dramacie w didaskaliach (m.in. wiadomości o strojach, rekwizytach, gestach, sposobie mówienia aktorów).

Środki stylistyczne dzieła literackiego

Semantyczne

  1. Epitet- wyraz określający rzeczownik:
    • stały np. wyrażenia mitologiczne: gromowładny Zeus;
    • metaforyczny np. łagodne oko błękitu („W Weronie” C.K. Norwid);
    • oksymoron- złożony z wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach np. mróz gorejący.
  2. Porównanie- konstrukcja połączona spójnikiem „jak”, „niczym” itp., ujmująca cechy wspólne dla danych zjawisk, osób:
    • poetyckie np. Tu leży staroświecka jak przecinek/autorka paru wierszy. („Nagrobek” W. Szymborska)- homeryckie- człon porównujący ma postać samodzielnego epizodu np. Pościg trwał bez wyniku, jak w sennej bywa zmorze,/ gdzie ścigający nie zdoła ofiary swej dopaść,/ a ona ujść nie może tamtemu: tak samo Achilles i Hektor. („Iliada” Homer);
    • potoczne np. uparty jak osioł.
  3. Peryfraza (omówienie)- zastąpienie wyrazu szeregiem innych, będących jego znaczeniowym ekwiwalentem np. srogi ciemności hetman- szatan („O wojnie naszej (…)” M. Sęp Szarzyński).
  4. Hiperbola- wyolbrzymienie formy, znaczenia np. Usta czeluści („Niestatek” J.A. Morsztyn)
  5. Metafora (przenośnia)- wyrażenie, w którym następuje zmiana znaczenia słów:
    • potoczna- znaczenie przenośnie jest skonwencjonalizowane np. czas to pieniądz, rachunek sumienia;
    • poetycka- odkrywcza, zaskakująca np. Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń. („Notre- Dame” J. Przyboś)
  6. Metonimia (zamienna)- zastąpienie nazwy przedmiotu, zjawiska inną, pozostającą z nią w jakiejś zależności:
    • część zamiast całości (synekdocha) np. Przez Nil cichy prędkimi przeprawiony wiosły („Piramidy” J. Słowacki);
    • całość zamiast części np. jedliśmy srebrem (srebrnymi sztućcami).
  7. Animizacja (ożywienie)- przypisywanie przedmiotom martwym właściwości istot żywych np. pomp złowieszcze jęki („Burza” A. Mickiewicz).
  8. Personifikacja (uosobienie)- przypisywanie rzeczom martwym, zjawiskom przyrody cech ludzkich np. Brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym grabem. („Pan Tadeusz” A. Mickiewicz)
  9. Gradacja- stopniowanie np. Biały kwiat liliowy za świeża zerwany,/ Ale bielsza mej panny płęć twarzy i szyje. („O swej pannie” J. A. Morsztyn)
  10. Alegoria- postać, motyw, który poza znaczeniem dosłownym posiada sens przenośny, odwołujący się do utartych wyobrażeń np. „Jagnię i Wilcy” I. Krasickiego- jagnię= niewinność, wilki= siła, bezprawie.
  11. Symbol- postać, motyw, który wyraża treści ukryte, niejednoznaczne, dające możliwość wielorakiej interpretacji np. Chochoł z „Wesela”.

Fonetyczne

  1. Akcent- w wierszach sylabotonicznych porządek sylab akcentowanych i nieakcentowanych jest stały i tworzy tzw. stopy.
  2. Intonacja- zmiany wysokości tonu mowy:
    • Kadencja- opadająca np. Idziemy do kina.
    • Antykadencja- wznosząca np. Idziemy do kina?
  3. Instrumentacja głoskowa- powtarzanie pewnych głosek w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku:
    • onomatopeja- dźwiękonaśladownictwo np. ćwir, świrk („Ptasie radio” J. Tuwim)
    • aliteracja- rozpoczynanie kolejnych wyrazów od tych samych głosek np. Smugi jasne, smugi srebrne, smugi szare. („Deszcz” J. Iwaszkiewicz)
  4. Rym- powtarzanie jednakowych lub podobnych układów głosek w zakończeniu wyrazów:
    • żeńskie- półtorazgłoskowe np. o/czy// to/czy;
    • męskie- jednosylabowe np. sąd//błąd
    • aabb- parzyste;
    • abab- przeplatane (krzyżowe);

    • abba- okalające.

Słowotwórcze

  1. Neologizm – nowopowstały wyraz np. Któż wynajdzie analfabet, by się porozumieć z analfabetami? S. Lec
  2. Zdrobnienie – wyraz pochodny, dodatnio nacechowany emocjonalnie np. Gdybym ja była słoneczkiem na niebie.
  3. Zgrubienie – wyraz pochodny o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym np. ciotka
  4. Złożenie dwu wyrazów w całość znaczeniową np. złotowłosa.
  5. Kontaminacja – utworzenie nowego słowa, wyrażenia przez skrzyżowanie słów kojarzących się brzmieniowo, znaczeniowo, frazeologicznie np. niedorzecznik prasowy (niedorzeczność + rzecznik prasowy).

Składniowe:

  1. Inwersja – zmiana szyku wyrazów.
  2. Elipsa – pominięcie w zdaniu jakiegoś elementu składniowego, ale zachowanie sensu np. Ciężar wiosny {jest} jak stugłów nad samotną głową! („Wiosna” J. Przyboś)
  3. Eksklamacja – zdanie wykrzyknikowe, wyrażające emocjonalne zaangażowanie np. O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa! („Wysokie drzewa” L. Staff)
  4. Pytanie retoryczne – pozorne, nie wymagające odpowiedzi, podkreślające jakąś oczywistość np. Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary? („Pieśń XXV” J. Kochanowski)
  5. Antyteza – zestawienie zwrotów opozycyjnych znaczeniowo np. Bóg się rodzi, moc truchleje. („Pieśń o narodzeniu Pańskim” F. Karpiński)
  6. Anafora – powtarzanie tego samego wyrazu, zwrotu na początku wersów np. Złote jabłka na jabłoni./ Złote liście pod jabłkami. („Złoty kubek” T. Lenartowicz)
  7. Epifora – powtarzanie tych samych słów, wyrażeń na końcu wersu np. Po lewicowej stronie ulicy/ po ultra lewicowej stronie ulicy/ po lewackiej stronie ulicy. („Świat jeszcze istnieje” R. Krynicki)
  8. Paralelizm składniowy – symetria w układzie, równoległość pod względem formalnym i znaczeniowym.

Literackie gry i zabawy czasem

  1. Retardacja – opóźnianie tempa akcji, najczęściej przez wprowadzanie opisów (opis tarczy w „Iliadzie” Homera; opisy natury w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza); opóźnianie rozstrzygnięć, rozwiązań sytuacji (np. dla stopniowania napięcia).
  2. Retrospekcja – przywoływanie wydarzeń wcześniejszych niż akcja fabuły (np. czasy wiosny Ludów w „Pamiętniku starego subiekta”).
  3. Inwersja czasowa – nierespektowanie chronologii wydarzeń (np. „Konrad Wallenrod”, „Giaur”, „W poszukiwaniu straconego czasu”, „Granica”).
  4. Anachronizm – nieścisłość historyczna (np. laska marszałka sejmu, tytuł starosty w „Odprawie posłów greckich”; wykorzystywany w groteskowych ujęciach- „Tango”).
  5. Antycypacja – odmiana inwersji (uprzedzanie wydarzeń np. w „Początku” A. Szczypiorskiego narracja wyprzedza akcję).
  6. Symultanizm – jednoczesność dziania się (moraliter średniowieczny, dramat romantyczny np. scena I i VIII w „Dziadach cz. III” mogą rozgrywać się jednocześnie).

Biblioteczka pierwszej pomocy

P. Grimal. Słownik mitologii greckiej i rzymskiej
Wrocław 1987.

A. Komornicka. Słownik zwrotów i aluzji biblijnych
Łódź 1994.

W. Kopaliński. Słownik mitów i tradycji kultury
W. Kopaliński. Słownik symboli

Warszawa 1990.

M. Lurker. Słownik obrazów i symboli biblijnych
Poznań 1989.

T. Miłkowski, J. Termer. Leksykon dzieł i tematów literatury polskiej.
Warszawa 1998.

red. J. Sławiński. Słownik terminów literackich
Wrocław 1988

Skip to content